حدیده و قلاویز (Tap and Die) دو ابزاری هستند که برای تراش دنده‌های پیچ بر روی قطعات فلزی، چوبی و پلاستیکی به کار می‌روند. اگر شرایط کاری شما طوری باشد که در حین عملیات احتیاج به رزوه‌کاری داشته باشید، وجود این دو ابزار در کارگاه شما الزامی است. شاید نسبت به دیگر ابزارها حدیده و قلاویز کمتر مورد استفاده قرار بگیرند، اما این دو ابزار، در حوزه هایی مثل صنایع خودرو سازی، تولید مصنوعات فلزی، ساخت و سازهای صنعتی و … کاربرد بسیار زیادی دارند.

منظور از رزوه‌تراشی چیست؟

   رزوه‌تراشی یا رزوه‌کاری، به معنای ایجاد دنده‌‌های پیچ بر روی قطعات است. رزوه‌‌کاری به دو صورت رزوه‌‌تراشی داخلی (با استفاده از قلاویز) و خارجی (به کمک حدیده) انجام می‌شود. پیچ و مهره محصولاتی هستند که می‌توان به کمک حدیده و قلاویز تولید کرد. به طوری که با کمک حدیده پیچ، و به کمک قلاویز مهره رزوه‌دار می‌شوند.

تفاوت‌های میان حدیده و قلاویز

   در قسمت بالا با تفاوت حدیده و قلاویز در نحوه و نوع مصرف آشنا شدید. همانطور که مشاهده کردید حدیده و قلاویز کاری مشابه یکدیگر انجام داده و هدفی مشترک را دنبال می‌کنند. ولی تفاوت‌هایی در کاربرد و نحوه استفاده آنها با هم وجود دارد. در ادامه، شما را با این دو ابزار مفید، نحوه استفاده و همچنین انواع مختلف آنها بیشتر آشنا می‌کنیم.

حدیده کاری چیست؟

اساس کار حدیده و قلاویز براده برداری است. زمانی که بر روی قطعات میله مانند (استوانه ای شکل)، عملیات براده برداری به منظور ایجاد قطعاتی مثل پیچ و… انجام شود، عملیات حدیده‌کاری روی آن صورت گرفته است.

همانطور که در تصویر بالا مشاهده می‌کنید حدیده‌ها، مهره‌‌هایی دندانه‌دار هستند. روی دندانه‌های حدیده شیارهایی تعبیه شده است که باعث تیزی و برندگی لبه آن‌ها می‌شود. طبق فرآیند حدیده‌‌کاری این‌لبه‌های تیز باعث برش‌هایی در سطح خارجی قطعات فلزی شده و بر روی آن رزوه ایجاد می‌کنند.

منظور از قلاویز کاری چیست؟

از این ابزار برای تراشیدن یا ایجاد دنده روی سطح داخلی قطعات استفاده می‌شود. به این اجسام که عملیات دنده‌کردن روی سطوح داخلی آنها انجام می‌شود قطعات ماده نیز می‌گویند. در واقع ما با قلاویز کاری، سطوح داخلی این قطعه‌ها را تراش داده و با این کار دنده‌های پیچ روی سطح آن ایجاد می‌کنیم. مهره نمونه خوبی از این قطعات است که سطح بیرونی آن صاف بوده و از داخل دارای رزوه می‌باشد. همچنین ما می‌توانیم این عملیات را بر روی قطعات غیر فلزی مثل اجسام پلاستیکی و چوبی نیز انجام دهیم.

   مطابق تصویر، تفاوت حدیده و قلاویز در سطوح کاربردی آنها است. حدیده در سطح داخلی خود دندانه‌‍ هایی به منظور رزوه‌تراشی اجسام دارد و قلاویز در سطح خارجی به همین منظور، از قلاویز برای قطعات ماده استفاده می‌شود.

حدیده چگونه تولید می‌شود؟

   ایجاد رزوه و تراش‌دادن سطح قطعات، مخصوصاً قطعات فلزی که سختی و استحکام زیادی دارند، امری نسبتا دشوار است. به همین منظور ابزاری که برای حدیده‌کاری استفاده می‌شود، باید دوام و مقاومت بالایی داشته باشد. در ساخت حدیده، از چند نوع آلیاژ مختلف از جمله فولاد، آلومینیوم، برنج، مس، چدن، استیل و … استفاده می‌شود.

طبیعتاً هر کدام از این آلیاژها کاربرد متفاوتی به حدیده بخشیده و هرکدام شرایط نگه‌داری ویژه خود را دارند. به طور مثال در اکثر کارگاه‌ها، اگر جنس حدیده از آلیاژ فولاد باشد، در حین فرآیند از روغن استفاده می‌کنند. این روغن مخصوص به مقدار معین، هنگام فرآیند روی دندانه‌های حدیده و سطح قطعه تزریق شده و نقش روان‌کننده را ایفا می‌کند.

برای آلیاژهای آلومینیوم، نفت جایگزین روغن بوده و نتیجه مطلوب تری دارد. برای آلیاژهای برنج یا چدن احتیاجی به روغن یا روان‌کننده نیست.

آشنایی با انواع حدیده

این محصول بر اساس نوع سیستم در دو مدل زیر موجود می‌باشد.

1.ماشینی (نیمه اتومات): دارای قدرت زیاد، مناسب برای انجام پروژه های بزرگ که البته برای انواع قطعات فلزی با جنس‌ها و ابعاد مختلف نیز کاربرد دارد.

2. دستی ( که به آن حدیده جغجغه‌ای نیز گفته می‌شود): قدرت کمتری داشته و از آن معمولا در کارهای سبک استفاده می‌شود. مناسب برای پروژه های ساختمانی و کارگاهی.

سایر انواع مدل های ابزار حدیده موارد زیر می باشند.

حدیده دو نیم: این مدل از دو قسمت مجزا و آزاد تشکیل شده که بر روی دسته سوار می‌شوند. همچنین دارای یک پیچ تنظیم نیز می‌باشند.

حدیده شش گوش: این حدیده دندانه‌های خیلی تیزی نداشته و به همین جهت گزینه‌ای مناسب جهت ترمیم رزوه‌ها می‌باشد.

حدیده گرد شکاف‌دار: حدیده‌های فولادی که شکل آن‌ها به صورت دایره است. این نوع در امتداد یکی از دندانه‌های خود یک شکاف کوچک دارد. همچنین دارای سه عدد پیچ برای تنظیم دقیق دندانه‌هاست.

انواع حدیده‌ دستی

   این محصولات معمولا از فولاد ساخته شده و در ساخت آنها از فولاد کم‌کربن یا استیل 306 و 304 استفاده می‌شود. این محصول در بازار در دو نوع درزدار و بدون درز موجود بوده و هر دو آنها در حدیده‌کاری کاربرد خاص خود را دارند. اگر در امتداد شیارهای حدیده، یک شکاف وجود داشته باشد در اصطلاح به آن شکاف، درز و به این مدل، حدیده درزدار می‌گویند. قطر حدیده درزدار از  0,1تا 0,3 میلی‌متر می‌باشد. قطر این حدیده‌ها به وسیله پیچ تنظیمی که بر روی آنها تعبیه شده، قابلیت تغییر کردن دارد.

حدیده بدون درز همانطور که از اسمش پیداست بر روی شیارهای خود شکافی ندارد. این  قابلیت تغییر قطر را نداشته و ثابت است. نکته جالبی که در مورد این حدیده‌ها وجود دارد، قرار دادن محل شکاف (درز) بر روی شیار آنها است تا در صورت نیاز، قابلیت تبدیل به مدل درزدار را داشته باشند.

انواع مختلف حدیده از نظر کاربرد

• حدیده یکپارچه: این حدیده‌ها فقط برای پیچ‌بری و روزه‌تراشی پیچ‌ها با قطر ثابت و مشخص به کار می‌روند. برای پیچ‌های فولادی تا قطر 16میلی‌متر، فلزات سبک تا 20 میلی‌متر و برای جنس برنزی تا قطر 33 میلی‌متر می باشند. حدیده یک پارچه در دو نوع گرد(دایره‌ای) و شش گوش وجود دارند که می‌توانید در قسمت بالا با آنها آشنا شوید.
• حدیده چند پارچه: از این ابزار، برای حدیده‌کاری در پیچ‌ها با قطر متوسط تا بزرگ استفاده می‌شود. به همین دلیل حجم براده ایجاد شده حین کار زیاد بوده و ایجاب می‌کند عملیات در چند مرحله انجام شود.
• حدیده لوله: برای حدیده‌کاری لوله‌های فولادی، اغلب از دو یا چهار پارچه استفاده می‌کنند. دلیل استفاده از چند پارچه در این نوع حدیده‌کاری، پهن نشدن سطح مقطع لوله و انجام این فرآیند تحت زاویه 120 درجه می‌باشد.

اجزا تشکیل دهنده حدیده

قسمت‌های تشکیل‌دهنده حدیده‌ را می‌توان به 5 مورد اصلی زیر دسته‌بندی کرد.

1. بدنه اصلی حدیده ( فرم آن 6 ضلعی می‌باشد) که دندانه‌‍‌های رزوه بر روی آن قرار گرفته‌اند.
2. سوراخ های محیط که برای بخشیدن استحکام بیشتر به حدیده کاربرد دارند.
3. پیچ تنظیم که به کمک آن می‌توانیم میزان و عمق دندانه‌ها را در حین حدیده‌کاری تغییر دهیم. این تغییر نسبت به سطح میله صورت گرفته و تنظیم می‌شود.
4. دندانه‌های تیز و برنده‌ حدیده که به بدنه آن متصل شده‌اند.
5. دسته و محل قرارگیری حدیده

انواع قلاویز:

قلاویزها در دو نوع دستی و ماشینی تولید می‌شوند. برای ایجاد دنده درون قطعات به کمک قلاویز دستی، لازم است که ابتدا به کمک مته سوراخی با قطر مورد نظر روی سطح آن ایجاد کنیم و سپس قلاویز کاری را آغاز کنیم.

قلاویز دستی: حدیده و قلاویز دستی بیشتر از نوع ماشینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. قلاویزها در انتهای خود دارای یک قسمت چهارگوش هستند. علت تعبیه این قسمت، سهولت جهت در دست گرفتن و حرکت دورانی قلاویز است.

قلاویز دستی خود شامل سه نوع قلاویز بوده که وجود همه آنها برای تکمیل فرآیند ضروری است. این قلاویزها با نام‌های پیشرو، میان‌رو و پسرو شناخته می‌شوند. علت استفاده از این مجموعه جلوگیری از ورود فشار و نیرو صرفاً به یک قلاویز بوده و عملیات روزه‌تراشی را بهبود می‌بخشد. عملیات با استفاده از قلاویز پیشرو شروع می‌شود. این مدل نسبت به دو قلاویز دیگر دارای شیب بیشتری بوده و حدود 50 درصد کل کار به عهده آن می‌باشد. 30 درصد بعدی کار با استفاده از میان‌رو و الباقی با قلاویز پسرو انجام می‌شود. تشخیص نوع قلاویز شاید برای افراد کم‌تجربه راحت نباشد. به همین منظور، برای نوع پیشرو دو عدد خط تیره و برای میان‌رو یک خط برای مشخص‌کردن و جلوگیری از زدن قلاویز اشتباه در دنباله آنها تعبیه می‌شود.

قلاویز ماشینی: این مدل قلاویزها در دو نوع تکی و سری دوتایی تولید می‌شوند. در روش ماشینی، قلاویز کاری به وسیله یک قلاویز انجام می‌شود. وجود همین یک قلاویز برای انجام عملیات کافی است چرا که قسمت رزوه‌دار این قلاویزها طول بیشتری داشته و کل مراحل عملیات با قلاویزهای دستی در حین این فرآیند نیز رعایت می‌شود.

قلاویز چپ گرد: برای ساخت پیچ و مهره‌های چپگرد (خلاف عقربه‌های ساعت) کاربرد دارد.

معرفی قسمت‌های تشکیل دهنده قلاویز

1. طول قلاویز (طول دنباله): به حد فاصل قسمت لبه برنده قلاویز تا انتهای ابزار را طول قلاویز می گویند.
2. طول دندانه ها: به حد فاصل سطح قلاویز تا قسمتی که دندانه‌ها تمام می‌شود طول دندانه گفته می‌شود.
3. لبه برنده: این قسمت وضیقه اصلی را در طول فرآیند برش انجام می‎‌دهد. لبه برنده قلاویز، زاویه‌ای است که از برخورد دو سطح ایجاد می‌شود.
4. زاویه ابزار: باعث می‌شود که سایش ابزار با قطعه کمتر شده و عملیات قلاویز کاری مؤثر تر انجام شود.
5. شیار قلاویز: این قسمت باعث می‌شود تا براده‌های ایجاد شده در حین عملیات از سوراخ خارج شده و ادامه مراحل بدون مشکل طی شود.
6. قسمت آچار خور: قسمتی چهارگوش که در انتهای قلاویز قرار داشته و محل قرارگیری آچار است. از آچار برای انجام بهتر حرکت دورانی و عملیات قلاویز کاری درون قطعه استفاده می‌شود.

قلاویز ها از نظر شکل ظاهری چند نوع هستند؟

قلاویز زبانه‌دار: در قسمت بالا و سر این نوع قلاویز یک زبانه وجود دارد. وظیفه این زبانه، هم‌مرکز کردن سطح دندانه‌های قلاویز و سوراخ می‌باشد.

قلاویز با دو سطح مخروطی: این مدل در کارگاه‌ها به عنوان قلاویز پیشرو مورد استفاده قرار می‌گیرد. نقش مخروط دوم در این قلاویز، تکمیل عملیات رزوه‌تراشی است.

قلاویز پله‌ای:به کمک این قلاویز می‌توان دو سوراخ در امتداد هم ایجاد کرد. به این ترتیب مرکز دندانه‌ها نیز در یک راستا می‌باشد.

قلاویز کوتاه: از این مدل در قلاویز کاری ماشینی استفاده می‌کنند.

شباهت های بین قلاویز وحدیده

حدیده و قلاویز در مراحل تولید و فرآیند شباهت‌های زیادی با هم دارند. از جمله شباهت های میان این دو ابزار می توان به موارد زیر اشاره کرد.

• از هر دو ابزار برای دنده‌کردن و رزوه‌تراشی استفاده می‌کنند.
• حدیده و قلاویز هر دو استحکام و مقاومت بالایی دارند.
• برای قطعات و اجسام مختلف به‌ کار می‌روند.
• اغلب به صورت دستی استفاده می‌شوند.
• سایزبندی‌های متفاوتی دارند.

نکات مهمی که هنگام کار با حدیده و قلاویز باید رعایت کنید

هنگام کار با حدیده و قلاویز، به اندازه هر نیم‌دور (180 درجه) که ابزار را به طرف راست می‌چرخانید، یک چهارم دور (90 درجه) آن را به سمت چپ بچرخانید (بازگشت به عقب) تا براده‌های ایجاد شده آزاد شده و تخلیه شوند. هنگام کار با حدیده و قلاویز از اعمال نیرو و فشار زیاد خودداری کنید، این عمل باعث شکستن ابزار و خراب شدن قطعه و همچنین نامرتب بودن دنده ها می‌شود.

امیدواریم که این مقاله برای شما مفید بوده باشد.